Εργαστήριο Συντήρησης Τοιχογραφιών
Ιστορία του εργαστηρίου
Η συλλογή αποτελείται από 233 τμήματα τοιχογραφιών, κατασκευασμένα με την τεχνική της νωπογραφίας ή της ξηρογραφίας, τα οποία έχουν αποτοιχιστεί από διάφορα μνημεία της Ελλάδας. Η απόσπαση των έργων από το φυσικό τους περιβάλλον ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα και γινόταν από ανειδίκευτους τεχνίτες της εποχής, σε μια προσπάθεια διάσωσής τους. Οι αποτοιχίσεις, συνήθως από ερειπωμένους ναούς, συνεχίστηκαν έως το α΄ μισό του 20ού αι. Την αποκατάσταση των τοιχογραφιών στην αρχή ανέλαβαν εξωτερικοί συνεργάτες του Μουσείου, όπως οι ζωγράφοι Φώτης Κόντογλου, Σπυρίδων Πελεκάσης κ.ά., στους οποίους ανατίθεται επίσης η δημιουργία αντιγράφων τοιχογραφιών τα οποία και εκτίθενται στο ΒΧΜ.
Το 1963 οργανώνεται το εργαστήριο συντήρησης τοιχογραφίας στο Μουσείο, και μεγάλος αριθμός έργων ξεκινά να συντηρείται συστηματικά από τους πρωτοπόρους συντηρητές του Μουσείου Φώτης Ζαχαρίου, Τάσος Μαργαριτώφ, Σταύρος Μπαλτογιάννης, Σταύρος Παπαγεωργίου, κ.ά.
Υπό τη καθοδήγησή τους η συντήρηση των τοιχογραφιών θα επεκταθεί και έξω από το Μουσείο, σε βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία της Ελλάδας που συντηρούνται επί τόπου. Τα συνεργεία που δημιουργούνται θα ενισχυθούν κατά τη περίοδο 1969-1971 από ειδικευμένους πλέον τεχνίτες οι οποίοι εκπαιδεύονται στη σχολή συντήρησης που λειτούργησε στο Μουσείο.
Το εργαστήριο τοιχογραφίας θα σταματήσει τη λειτουργία του το 1980 αμέσως μετά τη συντήρηση και έκθεση 30 τοιχογραφιών της Επισκοπής Ευρυτανίας.
Από το 1999 το εργαστήριο επαναλειτουργεί στις νέες εγκαταστάσεις του ΒΧΜ με τη συμβολή τεσσάρων συντηρητών οι οποίοι αναλαμβάνουν να το αναδιοργανώσουν και να το εξοπλίσουν με σύγχρονα τεχνικά μέσα.
Το εργαστήριο σήμερα
Η ιστορική πορεία της συντήρησης των τοιχογραφιών του ΒΧΜ, υπέβαλλε τα έργα σε πολλές και διαφορετικές επεμβάσεις κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Οι μέθοδοι και τα υλικά που κατά καιρούς έχουν χρησιμοποιηθεί αντικατοπτρίζουν τις επικρατούσες τάσεις κάθε εποχής. Τις απόψεις των προηγούμενων συντηρητών για τον τρόπο συντήρησης και αισθητικής αποκατάστασης.
Σκοπός του εργαστηρίου σήμερα είναι η προστασία και η μελέτη αυτών των έργων, σύμφωνα με τη σύγχρονη δεοντολογία της συντήρησης, την επαγγελματική ηθική και τις διεθνείς συμβάσεις. Η συντήρηση γίνεται με βασικό κριτήριο την επιβράδυνση της φθοράς και την ελάχιστη δυνατή επέμβαση.
Το εργαστήριο επικεντρώνονται στην προληπτική συντήρηση και στην αντιμετώπιση των παλαιότερων επεμβάσεων. Η συντήρηση των ήδη συντηρημένων τοιχογραφιών, όταν αυτή κριθεί απαραίτητη, αποτελεί ένα έργο πολύπλοκο και απαιτητικό. Οι διαφορετικές τεχνικές και τα υλικά που έχουν εφαρμοστεί στο παρελθόν απαιτούν επισταμένες μελέτες για να αποφασιστεί το ενδεχόμενο απομάκρυνσής τους ή όχι.
Όλες οι διαδικασίες συντήρησης των τοιχογραφιών τεκμηριώνονται αναλυτικά ενώ γίνεται προσπάθεια για την ανεύρεση στοιχείων τεκμηρίωσης των παλαιότερων επεμβάσεων συντήρησης καθώς και πληροφοριών για τα μνημεία από τα οποία προέρχονται. Οι συντηρητές του εργαστηρίου στοχεύουν στη δημιουργία ενός πλήρους αρχείου τεκμηρίωσης των τοιχογραφιών και των επεμβάσεων συντήρησης τους. Η προσπάθεια αυτή εντάσσεται στον γενικότερο στόχο του Μουσείου να αποτελέσει κέντρο μελέτης και διαφύλαξης της ιστορίας της συντήρησης στην Ελλάδα.
Το εργαστήριο προσανατολίζεται ακόμη στην έρευνα νέων μεθόδων και υλικών για τη συντήρηση αποτοιχισμένων τοιχογραφιών και ιδιαίτερα για την εφαρμογή νέου τύπου υποστηριγμάτων.
Έργο αυξημένων απαιτήσεων είναι η μεταφορά, ανάρτηση και παρουσίαση των τοιχογραφιών σε μόνιμες ή περιοδικές εκθέσεις διότι τα μεγάλα μεγέθη και φορτία τους απαιτούν ιδιαίτερους χειρισμούς και μελέτη.
 | Ο Τάσος Μαργαριτώφ στο εργαστήριο, 1970. |
 | Τοποθέτηση του τρούλου από το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στη Σπηλιά Πεντέλης, 13ος αι. (ΒΧΜ 1743) στον εκθεσιακό χώρο του ΒΧΜ. Φωτογραφική αποτύπωση από τις εργασίες ανάρτησης του τρούλου στη μόνιμη έκθεση (στη θεματική ενότητα «Αττική. Μια βυζαντινή επαρχία). |
 | Τοποθέτηση του τρούλου από το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στη Σπηλιά Πεντέλης, 13ος αι. (ΒΧΜ 1743) στον εκθεσιακό χώρο του ΒΧΜ. Φωτογραφική αποτύπωση από τις εργασίες ανάρτησης του τρούλου στη μόνιμη έκθεση (στη θεματική ενότητα «Αττική. Μια βυζαντινή επαρχία). |
 | Τμήμα τοιχογραφίας με θέμα «Έχουσα η Παρθένος» από το μετόχι της Παναγίας των Δελφών (ΒΧΜ 21625) πριν από τη συντήρηση. |
 | Τμήμα τοιχογραφίας με θέμα «Ἒχουσα ἡ Παρθένος» από το μετόχι της Παναγίας των Δελφών (ΒΧΜ 21625) πριν από τη συντήρηση. Το έργο είχε τοποθετηθεί σε υποστήριγμα από γύψο ενισχυμένο με σιδερένιες βέργες. Μετά από λεπτομερή εξέταση αποφασίστηκε η απομάκρυνσή του καθώς αποτελούσε φθοροποιό παράγοντα για το έργο. |
 | Τμήμα τοιχογραφίας με θέμα «Ἒχουσα ἡ Παρθένος» από το μετόχι της Παναγίας των Δελφών (ΒΧΜ 21625). Αφού αφαιρέθηκε ο γύψος αποκαλύφθηκε μέρος του αρχικού κονιάματος το οποίο συμπληρώθηκε από κόκκους διογκωμένης πολυστερόλης αναμειγμένους σε εποξειδικό συνδετικό υλικό. Το έργο τοποθετήθηκε σε ενισχυμένο αλουμινένιο τελάρο και έγιναν οι απαραίτητες εργασίες καθαρισμού. |
 | Τμήμα τοιχογραφίας του 1751 με θέμα τον Ακάθιστο Ύμνο («Ἒχουσα ἡ Παρθένος») από το μετόχι της Παναγίας των Δελφών (ΒΧΜ 21625) μετά τη συντήρηση. |