Τον 18ο αιώνα η «κοινότητα των Ρωμιών» εισέρχεται σε νέα ιστορική φάση. Κυριαρχούν οι κοινωνικές ομάδες των Φαναριωτών, το ιερατείο του Πατριαρχείου και οι κατά τόπους προύχοντες. Νέο στοιχείο είναι η ανάδυση μιας ισχυρής εμπορικής τάξης. Μέλη της, μαζί με μια μικρή μερίδα Φαναριωτών, ιερωμένων και λογίων πρωτοστατούν (περ.1770-1820) στην προώθηση ιδεών του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, πράγμα που συναντά την αντίδραση της Εκκλησίας. Στις εικαστικές τέχνες κυριαρχούν ακόμη οι εκκλησιαστικές παραγγελίες. Οι καλλιτεχνικές μορφές βασίζονται κυρίως στη βυζαντινή παράδοση, συνδυάζοντας όμως και διάφορα ευρωπαϊκά ή και ισλαμικά στοιχεία. Τότε εμφανίζεται δυναμικά και μια ζωγραφική με μη θρησκευτικά θέματα, που κοσμούσε τα σπίτια των πλούσιων εμπόρων, ενίοτε και τους ναούς. Τμήματα των ελληνικών πληθυσμών βρίσκονται, λίγο πριν το 1821, στην πιο δυναμική φάση της πρώτης αστικοποίησής τους.