Θεοτόκος Οδηγήτρια / Σταύρωση (00995)
ΒΧΜ: 000995
Χώρος έκθεσης: II.3 Λατρεία και τέχνη
Χρονολόγηση: 9ος - 13ος αιώνας
Διαστάσεις (εκ.μ.): 87 x 63
Περιοχή: Θήβα
Η σκηνή της Σταύρωσης εικονίζεται με μεγάλη λιτότητα πάνω σε χρυσό βάθος. Αριστερά από το σταυρό στέκεται η Θεοτόκος και δεξιά ο Ιωάννης. Οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ παριστάνονται στις άνω γωνίες κρατώντας απλωμένα υφάσματα, έτοιμοι να παραλάβουν το νεκρό σώμα του Εσταυρωμένου.
Η παράσταση χρονολογείται στον 9ο αιώνα. Οι επιγραφές και τα άστρα που κοσμούν το βάθος μάλλον προστέθηκαν τον 10ο αιώνα. Τον 13ο αιώνα το πρόσωπο του Χριστού και οι μορφές της Θεοτόκου και του Ιωάννη επιζωγραφίστηκαν, καλύπτοντας φθορές της ζωγραφικής επιφάνειας. Στην αρχική τους απόδοση οι δύο μορφές δεξιά και αριστερά από το σταυρό φαίνεται πως ήταν αρκετά μικρότερες από τον Χριστό. Για παράδειγμα, διακρίνεται το φωτοστέφανο του Ιωάννη από την πρώτη ζωγραφική φάση (9ος αι.) που διαγράφεται στο ύψος του στήθους της μορφής του 13ου αιώνα, αλλά και ένα τρίτο χέρι που προβάλλει στο ύψος της μέσης του Ιωάννη.
Η εξέταση της εικόνας με τη μέθοδο της ακτινογραφίας απέδειξε πως τον 9ο αιώνα ο Χριστός είχε ζωγραφιστεί με ανοιχτά μάτια, δηλαδή ακόμα ζωντανός πάνω στο σταυρό. Αυτό συνέβαινε κατά κανόνα στις πρωιμότερες απεικονίσεις της Σταύρωσης στη βυζαντινή τέχνη (6ος και 7ος αι.), για να τονιστεί περισσότερο η θεία φύση του Χριστού και η νίκη του απέναντι στο θάνατο. Ωστόσο, στοιχεία της εικόνας που χρονολογούνται στον 9ο αιώνα αναφέρονται στην ανθρώπινη φύση του Χριστού. Μάλιστα συνδέουν το θάνατό του με τη θεία ευχαριστία, το μυστήριο της χριστιανικής εκκλησίας που αναπαριστά τη θυσία του Θεανθρώπου για τη σωτηρία του κόσμου. Από την πλευρά του Χριστού ρέουν μαζί αίμα και νερό που συλλέγονται σε ένα ποτήριο (ίχνη του σώζονται στο ύψος του ώμου της Θεοτόκου). Σε παρόμοιο σκεύος ο ιερέας αναμειγνύει κατά τη διάρκεια του μυστηρίου τον οίνο και το ύδωρ που, σύμφωνα με το χριστιανικό δόγμα, μετατρέπονται κατά τη θεία ευχαριστία σε αίμα Χριστού. Η ανθρώπινη φύση και η θυσία του Θεανθρώπου τονίστηκαν περισσότερο όταν τον 13ο αιώνα το πρόσωπο του Χριστού ζωγραφίστηκε με κλειστά μάτια, όπως συνηθιζόταν πλέον στη βυζαντινή τέχνη.
Η πίσω όψη της εικόνας έφερε αρχικά παράσταση πιθανότατα της Θεοτόκου, η οποία τον 16ο αιώνα επιζωγραφίστηκε με την Παναγία βρεφοκρατούσα στον εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας. Η απεικόνιση του Χριστού βρέφους στην αγκαλιά της μητέρας του συνδέεται με το μήνυμα της Σταύρωσης στην άλλη όψη της εικόνας: ο υιός του Θεού έγινε άνθρωπος προκειμένου να θυσιαστεί για τη σωτηρία του κόσμου.
Η εικόνα προέρχεται από τη Θήβα. Ήταν πιθανώς τοποθετημένη σε τέμπλο ναού, ως δεσποτική, βρισκόταν δηλαδή παραπλεύρως της πύλης του Ιερού. Η μία όψη της ήταν ορατή από τον κυρίως ναό και η άλλη ορατή από το Ιερό.